Ngu, biết ngu, không biết ngu

Câu nói có vẻ thiên về động viên và khiêm tốn hơn là thực tế. Thông minh hay ngu tối có thể do bẩm sinh, có thể do không chịu học. Thông minh do bẩm sinh nhưng không được bồi bổ liên tục bằng sự học, thì sự thông minh sẽ dần bị hạn chế. Ngu tối do ít học, có thể được cải thiện bằng sự nỗ lực vượt bậc trong học tập. Ngu tối do bẩm sinh thì thưọng khó thay đổi.

Người thông minh thưọng nhận ra "Càng học càng thấy dốt". Bởi khôn ngoan là thấy được sự giới hạn của bản thân mình - đó chính là sự khiêm nhưọng. Kẻ dốt nát, biết một đã tưởng hiểu mười! Người khôn ngoan là người biết sống để mọi người nể phục, kẻ ngu dại toàn thích làm những điều gây sự khó chịu cho người khác (Ca dao xưa có câu: "Khôn cho người ta dái (kính nể),  dại cho người ta thương, dở dở ương ương cho người ta ghét")...

Sống hoặc làm việc với người thông minh thưọng dễ chịu và dễ thay đổi được chỉ số IQ theo hướng tăng lên (Mạnh Tử nói: "Gần người hiền thì sáng, gần người tài thì thông"). Ngược lại, gần người ngu tối thưọng dẫn đến bực mình, đần độn theo: Rồng vàng tắm nước ao tù / Người khôn ở với người ngu bực mình. Hoặc là: Trăm năm ở với người đần / Không bằng một lúc ở gần người khôn. Lại nữa: Làm đầy tớ thằng khôn còn hơn làm thầy thằng dại.

để khen một ai đó thông minh, chúng ta chỉ có mấy chữ như thông minh quá, giọi quá, tài ba quá, thông minh xuất chúng,… để chê một người ngu tối thì xem ra có rất nhiều từ hình dung: Ngu như lợn, ngu như bò, ngu như chó, ngu hết chỗ ngu, ngu hết phần ngu của người khác, ngô nghê như bò đội nón, đồ đần độn, dốt đặc cán mai…

Kẻ ngu tối tự biết mình ngu, là cái phúc cho cộng đồng. Nhưng kẻ ngu tối không biết mình ngu, cứ vô tư ngu mới thực sự là nguồn thảm họa đối với tất cả những người sống trong vòng ảnh hưởng của sự ngu tối đó của anh ta. Chính đây mới là loại người nguy hiểm đối với xã hội.

Trong cuộc sống hàng ngày, chúng ta không hiếm gặp kẻ ngu không những không nhận ra mình ngu, trái lại còn vỗ ngực nhận mình là kẻ thông minh. Thật đau lòng. Nếu kẻ đó lại nắm giữ một chức quyền nào đó trong xã hội, lại thưọng xuyên đi rao giảng điều hay, lẽ phải, lại thích đóng vai mẫu nghi của thiên hạ! Do vị thế quyền lực, loại người này thưọng không nhận được sự đánh giá trung thực của cấp dưới về chỉ số IQ của mình, ngược lại, anh ta thưọng xuyên được bọn xu nịnh vây bọc tán dương lên tận mây xanh, nên đã ngu, càng ngu.

 Nguyễn Trọng Tạo