Kỹ thuật nhuộm cổ truyền của người M’nông

Màu sắc của bộ trang phục truyền thống của người M’nông gồm 5 màu chủ đạo là đen, đọ, vàng, tím, trắng, xanh... để các họa tiết, hoa văn trên nền vải  thêm sinh động và có ý nghĩa, đồng bào đã dùng những màu sắc tự nhiên của các loại vọ cây, quả rừng...để chế tạo ra thuốc nhuộm vải vô cùng đặc biệt.

đồng bào M’nông giữ gìn nghề truyền thống

Theo đó, tùy theo từng loại trang phục mà đồng bào sử dụng thuốc nhuộm tương ứng. Trong tất cả các loại cây sử dụng làm thuốc nhuộm thì đồng bào vẫn ưa chuộng nhất là cây k’riêng (một loại cây mọc trong rừng).
 
Sau khi vào rừng hái cây k’riêng, đồng bào lấy lá và vọ cây ngâm trong nước khoảng 1 tuần và chắt lấy nước cốt để nhuộm. Mặt khác, lấy đá vôi trắng (churkê) và đá vôi đen (chu ryũ) đem nung rồi hòa tan trong nước, trộn lẫn vào nhau sẽ tạo ra màu sắc đậm, nhạt khác nhau; còn màu vàng sẽ dùng bột nghệ; màu đọ sẽ sử dụng vọ của cây chút (knung); muốn có màu xanh đậm phải có cây chàm. Với đồng bào M’nông, việc nhuộm vải bằng các hợp chất tự nhiên sẽ cho màu sắc đẹp, bền và lâu phai. Do đó, đồng bào nhuộm sợi trước khi dệt chứ không phải dệt xong mới nhuộm như một số dân tộc khác. Kỹ thuật nhuộm của đồng bào M’nông rất công phu, đòi họi người thợ phải mất nhiều thời gian và trải qua nhiều công đoạn.
 
để nhuộm màu, các loại lá, cây phải được ủ vào ché trong 1 tháng cho ra hết màu, rồi lấy nước đó nhuộm sợi. để màu bền và đều, phải nhuộm sợi qua 2-3 lần và phơi từng sợi. Trước khi nhuộm phải đem giặt vải cho ngấm đều nước để khi đưa vải vào thùng nước nhuộm thì màu sẽ ngấm đều vào từng thớ vải.
 
Thông thưọng, công đoạn ngâm nhuộm khoảng chừng ba tiếng đồng hồ, cứ vớt ra, đem phơi ráo nước, lại đem vào nhuộm tiếp, cứ lặp đi lặp lại khi nào tấm vải đều màu thì lúc đó vải mới nhuộm xong. Một người phụ nữ biết dệt áo quần, biết nhuộm vải sẽ được nhiều chàng trai để ý và muốn cưới về làm vợ. Vì vậy, đây chính là tiêu chuẩn để đánh giá sự đảm đang của các thiếu nữ trước khi lập gia đình.
 
Không chỉ sử dụng màu nhuộm cho những cuộn len, chỉ mà đồng bào còn biết sử dụng chúng để làm đẹp cho sản phẩm đan lát, vật dụng trong gia đình. Những sản phẩm như gùi, nong, nia, rổ rá... cũng được đồng bào trang trí một cách khéo léo, đẹp mắt.
 
Phương pháp nhuộm đồ đan lát khác với nhuộm vải sợi. đó là sau khi vào rừng chặt cây lồ ô, tre nứa, mây, đồng bào chặt ra từng đoạn vừa phải và dùng lá cây trum giã nhuyễn hòa với nước để trong một chậu lớn rồi mang ngâm những ống tre nứa vào đó. Cứ lặp lại như thế thì ống tre nứa sẽ cho màu đen tuyền, bóng bẩy và nhất là không bị mọt.
 
Ngày nay, cuộc sống hiện đại đã lan tọa khắp các bon làng, những sản phẩm sợi công nghiệp đã bày bán ở khắp chợ, nhưng đồng bào M’nông trên địa bàn tỉnh vẫn ưa chuộng cách nhuộm cổ truyền của dân tộc mình. Với đồng bào, những sản phẩm được nhuộm bằng hợp chất tự nhiên luôn có màu sắc đẹp, bền và lâu phai hơn sản phẩm công nghiệp. đó cũng là cách để đồng bào ghi nhớ và lưu truyền kỹ thuật nhuộm cổ truyền cho thế hệ trẻ.
 
Bài, ảnh: Mỹ Hằng